Οι «Δεσμώτες» αποκαλύπτονται στην Εσπλανάδα του Φαλήρου - Η κατάβαση στον χρόνο και την ιστορία

Μόνιμη έκθεση εντός του μουσειακού κελύφους προστασίας πρόκειται να δημιουργηθεί μετά από απόφαση του υπουργείου Πολιτισμού, προκειμένου να αναδειχθεί το μοναδικό εύρημα των «Δεσμωτών», στην Εσπλανάδα του Φαλήρου, δίπλα στο Κέντρο Πολιτισμού Ιδρύματος Σταύρος Νιάρχος.

Το εύρημα χρονολογείται, σύμφωνα με τους ανασκαφείς, στην ταραχώδη περίοδο του β' μισού του 7ου αιώνα π.Χ. αποτελώντας εξέχον αρχαιολογικό εύρημα παγκόσμιου ενδιαφέροντος. Στόχος της έκθεσης είναι να υπηρετήσει την κατανόηση ενός μοναδικού ιστορικού επεισοδίου, στην ταραγμένη περίοδο της ιστορίας της Αθήνας, χωρίς να εγκλωβίσει το βλέμμα του επισκέπτη στη βιαιότητα της εικόνας.

Τα στάδια της επίσκεψης 

Βασική αρχή είναι να αποδοθεί η ιστορική σημασία του ευρήματος με σεβασμό προς τους νεκρούς. Το υπό κατασκευή κτήριο ανάδειξης των αρχαιοτήτων καλύπτει 920 τ.μ. περίπου, και έχει διακριτή ταυτότητα και λιτή μορφή. Οι επισκέπτες οδηγούνται καθοδικά προς τον ηµιυπαίθριο κυλινδρικό χώρο που ξεκινά από τη στάθµη του εδάφους και βυθίζεται σταδιακά. Ο αρχιτεκτονικός σχεδιασμός του κτηριακού κελύφους στοχεύει στη δημιουργία ενός χώρου που προσκαλεί τον επισκέπτη να ενηµερωθεί για τα ανασκαφικά ευρήµατα, αλλά και να προετοιµαστεί για την ορθή ανάγνωση της κατά χώραν διατηρημένης οµαδικής ταφής, µέσω της σταδιακής ανακάλυψης της πληροφορίας, αλλά και της κατανόησης της ατµόσφαιρας του χώρου. Στον υπόγειο χώρο, τα σκελετικά κατάλοιπα -σε στάθμη -3.75 μ., θα είναι ορατά από δύο περιοχές, μέσω μεγάλων υαλόφρακτων ανοιγμάτων. Ο χώρος των σκελετών δεν είναι επισκέψιμος από το κοινό, απαιτώντας για την προστασία τους, ελεγχόμενες συνθήκες.

Ως προς την αφηγηματική ροή, κατά την πορεία επίσκεψης αναπτύσσονται οι ακόλουθες θεματικές ενότητες:

1. Πρόσβαση/είσοδος: Ενημέρωση για το «ευαίσθητο» θέμα των ανθρώπινων καταλοίπων και των βιαιοθανάτων. Στο σημείο αυτό ο επισκέπτης μπορεί να αποφασίσει εάν θα συνεχίσει την επίσκεψή του. Στόχος είναι η συνειδητοποιημένη επιλογή επίσκεψης και όχι η τυχαία είσοδος.

2. Κατάβαση/χρόνος: Η καθοδική πορεία, μέσω της ράμπας, συμβολίζει την κατάβαση στον χρόνο. Ο επισκέπτης αφήνει πίσω του τον 21ο αιώνα και το ΚΠΙΣΝ και περνά στον αρχαίο κόσμο.

3. Μετάβαση στο χώρο (Φάληρο): Ο επισκέπτης αντιλαμβάνεται τη χωροταξία (φαληρικός όρμος, θάλασσα, αλίπεδο, νεκροταφείο) και τη σχέση του Φαλήρου με την Αθήνα (απόσταση τεσσάρων χιλιομέτρων από την Ακρόπολη, τότε μία ώρα δρόμος). Διατυπώνεται μια υπαινικτική αντιπαραβολή με τη σημερινή χωροταξία, καθώς η αρχαία τοπογραφία έχει αλλοιωθεί πλήρως.

4. (Περι)διάβαση στο χώρο (νεκροταφείο): Ο επισκέπτης εξερευνά τις διαφορετικές ταφικές πρακτικές και έθιμα, αξίες και διαβατήριες τελετές απέναντι στο άγνωστο.

5. Μετάβαση από τον θεσμό στο νόμο: Επιδιώκεται η κατανόηση των ανασκαφικών δεδομένων και του ιστορικού πλαισίου, καθώς και η ερμηνεία των ευρημάτων σε συσχετισμό με την ιστορία της Αθήνας του 7ου αι. π.Χ. και των πολιτειακών εξελίξεων που οδήγησαν, μακροπρόθεσμα, στη γέννηση της δημοκρατίας.

6. Στάση/κατά χώραν θέαση: Κινούμενος ο επισκέπτης σε ευθεία κατάβαση φτάνει στον χώρο έκθεσης των λειψάνων των «Δεσμωτών». Σε αντίθεση με τις προηγούμενες ενότητες, το κεντρικό σημείο επίσκεψης είναι ένας χώρος σιωπής.

7. Αναπαρά-σταση/παύση: Η ιστορική στιγμή που «πάγωσε στον χρόνο» μετουσιώνεται σε κίνηση μέσα από τη θεραπευτική δύναμη της τέχνης.

8. Ανάβαση/έξοδος: Ο επισκέπτης ακολουθεί την αντίστροφη -ανοδική- πορεία στον χώρο και στον χρόνο.

Συνοδευτικό εποπτικό υλικό προσφέρει πληροφορίες και ερμηνευτικές κατευθύνσεις, αξιοποιώντας πλήθος ερμηνευτικών μέσων κυρίως συμβατικών, αλλά και ψηφιακών, όπως κείμενα, φωτογραφίες, σχέδια, χάρτες, αναπαραστάσεις, γραφιστικά, αλλά και διαδραστικότητα.

Το ιστορικό

Ο φαληρικός όρμος, πρώτο λιμάνι της αρχαίας Αθήνας, φιλοξένησε σε χρήση το μεγαλύτερο γνωστό νεκροταφείο της πόλης, από τον 8ο έως τον 4ο αιώνα π.Χ. Σε έκταση 70 στρεμμάτων έχουν ερευνηθεί 11 στρέμματα, αποκαλύπτοντας 1920 ταφές, με 2087 άτομα. Τα περισσότερα χρονολογούνται στην αρχαϊκή περίοδο. Ο μεγάλος αριθμός και, κυρίως, η ποικιλία των φαληρικών ταφών και ταφικών πρακτικών (συνήθεις και «αποκλίνουσες» ταφές, όπου δεν τελέστηκαν όλα τα ταφικά έθιμα, πρωτογενείς και δευτερογενείς καύσεις, ταφές ζώων κ.ά.), απεικονίζουν πρωτίστως τις συνθήκες διαβίωσης όλων των οικονομικών τάξεων της αθηναϊκής κοινωνίας. Αντανακλούν την κοινωνική συμπεριφορά των μελών της απέναντι στους νεκρούς, διαμορφώνοντας μια εξαιρετικά αντιπροσωπευτική και όχι εξιδανικευμένη εικόνα της. Είναι το μοναδικό νεκροταφείο, καθ' όλη τη διάρκεια της χρήσης του, στην Αττική, με πολυάριθμες ατομικές ή ομαδικές ταφές βιαιοθανάτων (κατάγματα και ακρωτηριασμοί, σιδερένια δεσμά, ασυνήθιστες στάσεις ταφής) γεγονός που το καθιστά πιθανή τοποθεσία ταφής εκείνων που καταδικάστηκαν σε θάνατο, στα αρχαϊκά και κλασικά χρόνια. Περίπου το 10,7% των ενταφιασμένων, δηλαδή 229 άτομα, ανήκουν σε αυτήν την κατηγορία.

Οι πρώτες έρευνες ξεκίνησαν το 1863 και ακολούθησαν σωστικές ανασκαφές το 1911 και το 1915, όπου αναγνωρίστηκε η μεγάλη έκταση και η χρονική διάρκεια του νεκροταφείου. Σημαντικό εύρημα υπήρξε το «Κοινοτάφιο Σιδεροδέτων» με 18 εκτελεσθέντες, που τεκμηρίωσε τον τρόπο εκτέλεσης των καταδικασμένων με αποτυμπανισμό. Το 1923–1925 η βιβλιογραφική τεκμηρίωση και η προστασία του χώρου ενίσχυσαν τη σημασία του. Το 1925, η δημιουργία του ιπποδρόμου και η κήρυξη της περιοχής γύρω από αυτόν ως δημόσιας, απαγορεύοντας την ανέγερση κτηρίων συνετέλεσε στην προστασία των αρχαιοτήτων.

Η νέα περίοδος ανασκαφών (2009-2016) ξεκίνησε με την κατασκευή του Κέντρου Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ) στον χώρο του παλαιού ιπποδρόμου, φέρνοντας στο φως το εντυπωσιακό εύρημα των 79 «Δεσμωτών», στην Εσπλανάδα. Σιδηροδέσμιοι άνδρες εναποτέθηκαν σε 3 σειρές, άλλοι δεμένοι πισθάγκωνα και άλλοι δεμένοι μεταξύ τους, φέροντας θανατηφόρο χτύπημα στο κεφάλι. Η εκτέλεσή τους συνδέεται με την περίοδο πολιτικών αναταραχών που σημειώνονται από τον πρώιμο 7ο αιώνα π.Χ. και διήρκεσαν έως και τον 6ο αιώνα π.Χ.

Το 2016, αποφασίστηκε η κατά χώραν διατήρηση και ανάδειξη των ευρημάτων και η κατασκευή κελύφους προστασίας. Το 2020, καθώς διαπιστώθηκαν σημαντικά προβλήματα στην κατάσταση διατήρησης του ευρήματος, εγκρίθηκε η προσωρινή και υπό προϋποθέσεις απόσπαση και η επανατοποθέτηση του ευρήματος, εξαιτίας της επιδεινούμενης κατάστασης διατήρησης και φθοράς των καταλοίπων, λόγω του ιδιαίτερου γεωλογικού υποβάθρου. Από το 2020-2023 εγκρίθηκαν οι απαιτούμενες μελέτες για την κατασκευή του χώρου μόνιμης προστασίας και ανάδειξης αρχαιοτήτων πολυανδρίου, στη Εσπλανάδα. Το έργο της κατασκευής του μουσειακού κελύφους ολοκληρώνεται το 2026 από τις υπηρεσίες του Υπουργείου Πολιτισμού.